I lindur në Mynih, Jan Schmidt-Garré studioi filozofi dhe regji në HFF, mësoi të dirigjonte me Celibidache dhe përveç dokumentarëve, vuri në skenë edhe opera (së fundmi “Arabella” në Leipzig). Në veprën e tij të fundit (prodhuar nga Marieke Schröder nga Mynihu), Schmidt-Garré bashkon sërish filmin dhe operën. Në “Fuoco Sacro – Kërko për zjarrin e shenjtë të këngës” ai prezanton tre këngëtarë që bëjnë drejtësi për këtë ide belkanto të shkëndijës hyjnore kërcyese: Barbara Hannigan, Asmik Grigorian dhe Ermonela Jaho. Të ardhur nga tre kultura të ndryshme – Kanadaja, Lituania dhe Shqipëria – ata japin gjithçka në skenë.

Ermonela Jaho shfaqet veçanërisht e pakursyer në trajtimin e vetes. Kushdo që e ka parë atë si motrën e Puçinit, Angelica, e cila në robërinë e saj monastike merr lajmin e ftohtë të vdekjes së fëmijës së saj jashtëmartesor, ose si Madame Butterfly e dashuruar pakënaqur, e di se çfarë do të thotë kjo. Një det lotësh në audiencë.

SZ: Kur keni filluar të këndoni?

Ermonela Jaho: E para në korin e fëmijëve. Duhet ta dini se jam rritur në Shqipëri. Vendi ishte totalisht i izoluar. Babai im ishte në ushtri. Nuk ishte një kohë e mirë.

-Gjithsesi, vendose që të këndosh?

-Po, dhe në Tiranë kishte një konservator muzikor. Doja të bëja një audicion atje. Por për këtë më duhej edhe një pjesë nga repertori romantik dhe nuk kisha as idenë më të vogël për repertorin klasik. Kështu shkova për herë të parë në Operën e Tiranës me vëllain tim të madh.

Sa vjeç ishit atëherë?

-Katërmbëdhjetë. U dha “Traviata”. E lexova programin dhe mendova me vete: OK, interesante. Por Shqipëria ishte ende një vend komunist atëherë, e dini, dhe teatri i operës ishte – mirë, në përputhje me imazhin tonë të keq.

-Dhe pastaj?

Nga nota e parë e uverturës diçka më ndodhi. Le ta quajmë dashuri me shikim të parë. Por ishte më shumë se kaq, unë u magjepsa gjatë gjithë operës. Në fund i thashë vëllait tim: “Unë do të bëhem këngëtare opere. Dhe nëse nuk mund ta këndoj këtë opera të paktën një herë në jetë, atëherë do të vdes”.

Ti e bëre.

-Po, dhe jam shumë krenare ta them këtë: ndërsa jam ulur këtu para jush, e kam kënduar Traviatën 300 herë në skenë.

-Megjithatë, ndoshta nuk ishte e lehtë.

Kur regjimi u shemb, njerëzit u larguan masivisht nga vendi. Isha 18 vjeç kur erdha vetëm në Itali – me xhepa bosh dhe ëndrra të mëdha. Unë kam bërë punë të ndryshme. Gjithashtu si dado dhe në kujdesin e të moshuarve. E kisha përfunduar tashmë trajnimin në konservatorin e Tiranës, por njerëzit vazhdonin të më shikonin: Më falni? Ti vjen nga Shqipëria dhe dëshiron të jesh diçka? Këngëtare opere?

-Keni vuajtur nga këto paragjykime?

-Në fillim mendoja se ishte e tmerrshme. Vetëm shumë më vonë kuptova se edhe vendet e tjera po luftojnë me historinë e tyre, se çdo vend ka momente të errëta.

-Pse vendosët të punoni me Jan Schmidt-Garré?

-Ai ka një ndjeshmëri që unë i besoja. Ai e kupton se çfarë po ndodh në skenë dhe çfarë duhet për ta prodhuar atë. Kur e pashë filmin për herë të parë, mezi shikoja: Si dukem atje! O zot, çfarë po them! Por më pas u bë e qartë për mua: Kjo është një gjë e mirë. Në këtë botë ku të gjithë ndihen sikur një foto e përmirësuar nga kompjuteri është gjithçka që duhet për arritje dhe lumturi, kjo ndershmëri është e rëndësishme.

Një kundërtenor dikur më tha se e urrente kur një regjisor e bëri të këndonte pa këmishë. E gjithë bota pastaj mund të shohë se çfarë pune të vështirë po bën duke marrë frymë. Ju këndoni me shpirt të zhveshur, si të thuash. Por a nuk duhet të duket gjithmonë gjithçka e lehtë në skenë?

Po, nuk është e lehtë.

-Keni dashur ndonjëherë të shijoni shkëlqimin e të qenit një yll në skenë?

-Mund të mos jetë e mundur të jesh këngëtar plotësisht pa këtë magjepsje. Por fama nuk të mban. Njohja e saj të kthen diçka, diçka thelbësore, kjo është shumë më tepër. Këtë ua them edhe studentëve të mi.

-Në film mund të shiheni para, gjatë dhe pas shfaqjes së “Traviata” në Mynih – me një të ftohtë të rëndë. Pse e bën këtë?

-Më vjen mirë që Jani i përfshiu këto sekuenca në film. Kisha temperaturë. Por unë ende doja të provoja. Ndoshta kam goditur një pikë të caktuar me këtë, mendova me vete.

-Ai ju viziton në dhomën e zhveshjes, ju mund të shihni duke luftuar për ekuilibër dhe mund të dëgjoni zërin tuaj shumë të ngjirur. Në skenë, kjo duket se ka marrë fryrje.

-Është një mrekulli. Si në ekstazë. Por sigurisht që pas saj fshihet edhe një punë e vështirë. Unë përpiqem të qëndroj jashtë zonës sime të rehatisë. Kur guxon gjithçka, e sheh shpirtin e njeriut me gjithë bukurinë e tij. Si këngëtare e ndjen më pas lidhjen me publikun.

-Jan Schmidt-Garré e quan këtë kapërcim të shkëndijave “Fuoco Sacro”. A është vërtet i shenjtë ky zjarr, a beson në Zot?

-Ndoshta ka një fuqi më të lartë. Në çdo rast, ajo më shoqëroi në këtë rrugë për në Itali.

-Kur këndon të gjitha këto raste vdekjeje sot, dukesh e humbur në kuptimin e vërtetë të botës. Bëhet rrethi i plotë? Ermonela 14-vjeçare nuk vdiq, prandaj vazhdoni të vdisni në skenë?

-Traviata është përmbushja e një premtimi që i kam bërë vetes. Ndihem si e mbijetuar edhe si këngëtare. Opera u bë terapi për mua. Ky rol është një katarsis për mua.

-Me çfarë efekti?

-Pas 28 vitesh në këtë karrierë, nuk jam që të këndoj bukur dhe të zhytem në një histori për tri orë. Për mua është një përvojë shpirtërore. E di, mund të bërtas, mund të këndoj pianissimo, mund të bëj tinguj që më frikësojnë. Duhet të shkosh në këto kufij, te dhimbja, të lidhesh me të thellë brenda.

-Vërtet, a duhet?

-E di që nuk është shumë inteligjente. Sepse dikush do të donte që kjo karrierë të zgjaste pak më gjatë. Megjithatë, është një domosdoshmëri për shpirtin tim. Më duhet ky moment magjik, jam i varur prej tij.

-Duket sikur rihap një plagë të vjetër brenda me çdo shfaqje. A nuk është mizore ndaj vetes? Asnjë terapist nuk duhet të rekomandojë trajtimin e një traume personale në këtë mënyrë.

-Ke të drejtë. Unë tashmë e di se ka ende shumë që duhet të shërohen. Por unë jam duke mësuar. Prandaj më pëlqen shumë ky film. Ai më tregon atë që kam bërë tashmë. Po mësoj ta dua veten pak më shumë. Dhimbja bëhet më e vogël. Ndoshta nesër do të këndoj komedi.