Duke shëtitur Shqipërinë më shoferin tim, Elvis Nanaj, kaluam kufirin për në Maqedoninë e Veriut në drejtim të lindjes, me synim manastirin. Një rrugë e gjatë me plepa të çonte mbi një urë në një oborr me kalldrëm, ku një palë pallonj këndonin dhe frynin bishtin.

Brendësia e kishës monastike në Shën Naum nuk ka ndryshuar në një mijë vjet. Ishte e ngushtë, me dyer aq të ulëta sa duhej të përkulesha dyfish, dhe një dysheme me gurë të mëdhenj të pabarabartë të lëmuar nga një mijëvjeçar i tërë. Afresket e shenjtorëve dhe profetëve vërshonin mbi mure dhe ikonat prej bakri shkëlqenin në dritën e qirinjve dhe llambave të vajit. Kur shkrimtarja britanike Rebecca West e vizitoi në vitin 1937, ajo zbuloi se manastiri vepronte si një strehë për të çmendurit; një murg po u këndonte arie nga Madam Butterfly dy njerëzve të dëshpëruar për t’i shëruar.

Dongo u ul pak jashtë hyrjes në një kabinë të vogël që shiste kartolina dhe qirinj. Ai dukej si Moisiu në vitet e shkretëtirës, tullac, i shëndoshë, me mjekër të gjatë dhe me një shkëlqim mesianik në sytë e tij. Ne biseduam. Ai më dha dhurata nga kabina e tij – një unazë çelësi, një medaljon me një ikonë brenda, një kartolinë bardh e zi të manastirit.

Pastaj i shkeli syrin dhe zbriti një shishe me “rakinë mrekulli” të manastirit. “Pesëdhjetë e dy për qind,” pëshpëriti ai. “Por gjithçka e natyrshme, kështu që nuk ka problem.” Ai derdhi dy gota dhe ne ngritëm një dolli me njëri-tjetrin. Rakia kishte nota astringente pishe me një shije të zgjatur kumbullash. Dongo derdhi edhe dy gota të tjera. E pyeta sa kohë kishte qenë këtu, në manastir. Shumë gjatë, ai qeshi. Ai kishte dalë nga dyqani i tij i vogël tani për t’u ulur me mua në një stol prej guri. Na mbushi sërish gotat. E pyeta sa murgj kishte. “Një”, tha ai, duke goditur kofshën e tij. “Për gjithçka – kartolina, liturgji, këngë, qirinj, kopsht, pallonjtë, gjithçka.” Na mbushi sërish gotat.

Kalova 10 ditë në Shqipëri, duke bërë turne me Elvisin, duke bredhur nga vendstrehimet malore në lumturinë bregdetare, nga manastiret në kampet e safarit. Vendi ishte magjepsës dhe i bukur, dhe njerëzit ishin jashtëzakonisht miqësorë. Vendet antike si Butrinti dhe Apolonia kishin disa nga rrënojat më të bukura klasike në Mesdhe. Në brendësi, malet u shpalosën në distanca të gjata, me qytetet e lashta osmane që komandonin luginat e tyre. Rrugët ishin të mira dhe restorantet vende të gëzuara me kuzhinë mahnitëse. Por udhëtimi këtu ishte nëpër dekada si dhe male. Nganjëherë Shqipëria ndihej si Europa e stërgjyshërve tanë – vagona me kuaj, barinj që kullosin tufat, burra që korrin grurin me dorë dhe pastrojnë bykun me erë.

Gjatë viteve 1950 dhe 1960, kur Shqipëria ishte lloji i shtetit komunist të izoluar që do ta bënte Korenë e Veriut të dukej përkëdhelëse, një dritare në botën e jashtme erdhi nga filmat e Norman Wisdom, humoristit gazmor anglez, të vetmit filma të huaj që i kaluan censurës së rreptë. Ndoshta popullariteti i tij është i kuptueshëm, bota e Wisdom e absurditeteve të çmendura dhe absurditeteve të pakuptimta që godasin një akord në një vend ku nuk kishte shumë kuptim. Në vitin 1995, pas rënies së komunizmit, Wisdom u bë njeri i lirë i Tiranës, sepse i bëri shqiptarët të qeshin në një epokë kaq të errët tiranie.

Tirana është një qytet më simpatik se sa njerëzit i japin meritat. Ka kafene me tarraca në natyrë, një sallë të bukur koncertesh, një muze të madh arkeologjik dhe disa muze modernë tërheqës që katalogojnë idiotizmin dhe tmerret e periudhës komuniste. Por isha i lumtur që dola nga qyteti në peizazhe të gjera agrare. Isha nisur drejt liqenit të Ohrit në kërkim të ilirëve. Nuk është dëgjuar shumë për Ilirinë, një qytetërim pararomak në Ballkan, në dy mijëvjeçarët e fundit, dhe ndjenja jonë për to është disi e mjegullt. Thuhej se kishte varre në Selcë në kodrat mbi liqen.

Në fund të një rruge të bardhë, afër fshatit Selcë e Poshtme, një grua e moshuar me dy pula nën krahë na drejtoi në një pistë. Eca nëpër lule të egra drejt një shkëmbi të ulët, ku gjeta fasadat klasike të gdhendura në shkëmbin e butë. Dukej një vend i mrekullueshëm për të vdekur, i zhytur këtu mes hardhive dhe ullinjve – një ndjenjë qetësuese e përjetësisë, një sfond majash malesh që lë të nënkuptojnë përjetësinë, brigje lulesh të egra në shpatet si haraçe lulesh. U ula në shkallën e një prej varreve të vogla dhe shikoja fluturat. U dëgjua kënga e zogjve, zhurma e këmbanave të deleve, zërat e largët të fëmijëve, zhurma e lartë e gjinkallave.

Shekspirit iu desh që ta bënte Ilirinë një metaforë që ndoshta ishte arsyeja pse isha këtu. Emri dukej se mbante njëfarë ndjesie romantike dhe misteri. Kur Viola dhe Sebastiani mbyten në bregun ilir në fillim të Natës së Dymbëdhjetë, ka kuptimin se ata i kanë shpëtuar botëve të tyre të kufizuara për një tokë të kurrëkundit, ku asgjë nuk është siç duket, ku gjithçka është kthyer në kokë, ku marrëzia bëhet realitet, një version elizabetian i Norman Wisdom. Ishte një ide që dukej se më ndoqi nëpër Shqipëri.

Për pesë shekuj, Shqipëria u sundua nga osmanët, duke u bërë e pavarur në vitin 1912 dhe u pushtua nga ushtritë e gjashtë fuqive të ndryshme pas fillimit të Luftës së Parë Botërore. Pas luftës u tentua të ndërtohej vetëdija kombëtare. U përfol se froni iu ofrua lojtarit anglez të kriketit, CB Fry, por në fund e mori mbreti Zog.

Zogu ishte një njeri i kohës së tij. Ai mbante llojin e mustaqeve të dyshimta, të dashur për diktatorët e viteve 1930. Ai burgosi kundërshtarët e tij, shpiku përshëndetjen e tij – përshëndetjen zogiste – dhe pinte 200 cigare në ditë. Thuhej se ai ishte objekt i jo më pak se 600 gjakmarrjesh – një gjë shumë shqiptare – dhe u mbijetoi më shumë se 55 atentateve, një në shkallët e Teatrit të Operës së Vjenës pas një shfaqjeje të Pagliaccit.

Gjithsesi, Zogu shpëtoi. Por tetë vjet më vonë, ndërsa italianët aneksuan Shqipërinë, ai iku në mërgim duke marrë me vete pjesën më të madhe të arit në kasafortat e Bankës së Tiranës dhe Durrësit. Më pas ai udhëhoqi ekzistencën nomade të një monarku të mërguar, duke përfshirë një qëndrim në Ritz në Londër, në ditët kur mund ta shlyeje faturën me një tullë ari, përpara se të vinte të pushonte përfundimisht në Paris, ku duhanpirja e zuri. Ai vdiq në moshën 65-vjeçare.

Zogu i kishte mbajtur të mbyllur kundërshtarët politikë në birucat mesjetare të kalasë së Gjirokastrës. Një qytet i lashtë me korsi dredha-dredha të pjerrëta, shtëpitë e Gjirokastrës janë grumbulluar së bashku, pllakat e tyre prej guri ngjyrë hiri si luspat e bishave të çuditshme që janë ngjitur me kthetra në shpatin për t’u grumbulluar nën muret e kështjellës. Imazhi i përket shkrimtarit më të madh të Shqipërisë, Ismail Kadaresë, gjirokastrit. Ai e quajti qytetin të çuditshëm dhe të ngjashëm me ëndrrat.

Shtëpia e dikurshme e Kadaresë tani është muzeu etnografik i Gjirokastrës. Është një vend qilimash dhe kostumesh, fustanesh prej kadifeje dhe jelekësh brokadë. Muzeu mban të gjitha kontradiktat e Shqipërisë. Një moment janë këpucët e shkëlqyera me thekë, të njohura si opinga. Dhe tjetra janë të shtëna me turi bardh e zi të klerit të ekzekutuar, armikut të frikshëm të regjimit komunist – myslimanë, ortodoksë, katolikë dhe bektashi.

Por është vetë shtëpia, në vend të ekspozitave të saj, ajo që është ylli. Ka një intimitet për shtëpitë e vjetra osmane të Gjirokastrës, të cilat strehonin familje shumë brezash. Modeli është labirint, pothuajse i fshehtë. Në katin e parë banonin bagëtitë, çdo dhomë vinte me divane të ftohta me jastëk dhe një dhomë gjumi e veçantë iu caktohej të sapomartuarve, në një distancë të respektueshme nga të tjerët. Veçimi i grave ishte në qendër të arkitekturës; Në të gjitha këto shtëpi janë galeri të fshehta ku gratë, të ulura pas punimeve të drurit me grilë, mund të ndiqnin bisedat dhe marrëveshjet pa u parë nga vizitorët.

Mbi çatitë e shtëpive të Gjirokastrës është kështjella, një kolos shpellor, një strehë kalimi dhe betejash dhe dhoma të harkuara. Një rampë e gjatë të çon poshtë në birucat ku, në një dhomë të errët tetëkëndore, të burgosurit ishin të lidhur me zinxhirë në mur. Të burgosurit ishin aty në fillim të shekullit të 19-të, në kohën e Ali Pashës sadist me të cilin Lord Bajroni pinte çaj – pashai ishte i fiksuar pas duarve të bardha delikate të poetit dhe e përkëdhelte me ëmbëlsi. Ata ishin aty në kohën e mbretit Zog. Dhe ata ishin ende aty gjatë periudhës komuniste, duke mbajtur kundërshtarët e liderit komunist, Enver Hoxha. Të paktën deri në vitin 1968, kur – në një jehonë shqiptare të verës së dashurisë – vendosën të organizojnë një festë folklorike në kështjellë dhe shqetësoheshin se vajtimet e të burgosurve mund të prishnin këngët e paqes.

Hoxha është djali tjetër i famshëm i Gjirokastrës. Lideri komunist i Shqipërisë për gati 40 vjet deri në vdekjen e tij në 1985, ai ende rri pezull mbi Shqipërinë si një re e errët. Në 10 ditë në vend, nuk kam dëgjuar askënd të thotë emrin e tij. Si gjithë të tjerët, edhe Elvisi e quajti atë thjesht si diktator.

Kur regjimi i vjetër u shkatërrua përfundimisht në fillim të viteve 1990, shqiptarët u përballën me kapitalizmin kauboj. Skemat piramidale dolën duke ofruar shpërblime financiare të pallogaritshme për një popullsi naive që mendonte se kështu duhet të funksiononte kapitalizmi. Njerëzit hipotekuan shtëpitë e tyre, fermat e tyre, për të investuar. Ndërsa skemat e Ponzi-t falimentuan të gjitha, rreth dy të tretat e popullsisë së Shqipërisë humbën kursimet e tyre. Ishte shkas për shpërthimin e një anarkie të dhunshme në 1997 aq të rëndë saqë kishte nevojë për një forcë paqeruajtëse ndërkombëtare për ta bashkuar vendin përsëri.

Rreth 45 milje në veri është Berati, një tjetër qytet i epokës osmane, por historia e të cilit shtrihej 2400 vjet më parë, madje edhe përtej ilirëve. Shtëpitë e tij të bardha që ngrihen në faqet e pjerrëta të kodrave duket se qëndrojnë mbi supet e njëra-tjetrës, rreshtat e dritareve të tyre si grumbuj që reflektojnë dritën. Në korsitë dredha-dredha të kalasë, arrita te Kisha e Shën Mërisë, tani një muze i pikturave të Onufrit, një prej piktorëve të mëdhenj të ikonave të shekullit të 16-të. Mbi ikonostasin, jeta e Krishtit ndriçohet në të kuqtë dhe blutë e lavdishëm nën qiejt e artë. Ato mund të kenë qenë disa shekuj më vonë, por këto piktura janë ekuivalenti lindor i Duccio-s dhe Giotto-s, të stilizuara, të ndritshme dhe të përhumbura. Janë të bukura, por në këto hapësira të errëta vëreni se si fokusi i rrëfimit është pa ndryshim tragjik, një lloj entuziazmi i pafund ndaj tradhtisë, kryqëzimit, martirizimit, vdekjes.

Në Berat ka një traditë tjetër fetare. Në sheshin me kalldrëm prapa Xhamisë së Mbretit, gjeta një teqe, ose vend kulti për një urdhër sufi që erdhi nga Turqia në shekullin e 16-të. Një formë soditëse dhe shpesh e pavarur e Islamit, bektashizmi lulëzoi në Shqipëri, shumë kohë pasi u ndalua në Turqi si heretik, dhe selia botërore e bektashizmit është tani në Tiranë. Por teqeja ishte bosh. Ashtu si me shumë vende kulti në Shqipëri, mbi katër dekada ateizmi zyrtar i kishte grabitur asaj shumicën e adhuruesve të tij.

Ishte një ndërtesë modeste, por e shkëlqyer, e përbërë nga një dhomë e vetme katrore. Një kube tetëkëndëshe dukej sikur notonte mbi të. Muret ishin të bardha dhe të thjeshta, me përjashtim të kornizave të dyerve dhe dritareve dhe dollapëve të vegjël të vendosur në mure të cilat ishin të lyera me dizajne të ndërlikuara. Dielli zbriste nga një grumbull i lartë dritaresh nëpër dërrasat e lashta të dyshemesë. U ula vetëm për një kohë të gjatë në këtë dhomë qiellore në një nga stolat e ulëta rreth mureve, duke shijuar qetësinë meditative. I lodhur nga pritja, kujdestari më la çelësat për t’i mbyllur. “Vetëm vendosini ato nën vazo kur të largoheni,” tha ai. “Nuk ka problem.”

Reportazh i shkrimtarit britanik Stanley Stewart për Financial Times