Kryeqyteti i saj, Tirana, është një përzierje e arkitekturës që varion nga kalaja e epokës së bronzit te xhamitë e epokës osmane dhe monumentet brutaliste sovjetike. Por simboli bashkëkohor i arkitekturës shqiptare nuk janë rrokaqiejtë apo minaret e larta: janë bunkerët e saj.

Gjatë Luftës së Ftohtë, udhëheqësi komunist Enver Hoxha vazhdoi një zbavitje 20-vjeçare në ndërtimin e bunkerëve deri në fundvitet ’80. Disa thonë se ka 60,000 në të gjithë vendin, të tjerë vendosin një zero shtesë në këtë shifër. Kush e di?

Këto kupola gri betoni dalin nga toka e Shqipërisë në vendet më të pamundshme. Gjenden në cepat e rrugëve të ngarkuara, mes kullotave malore, në varreza e oborre hotelesh, në një sërë përmasash, strehë kundër një kërcënimi që nuk erdhi kurrë. Shumica janë të mbyllura, disa janë strehë për mbeturinat e qenve të rrugës dhe tufat e dhive. Kam dëgjuar që disa madje janë shndërruar në sallone tatuazhesh, berberhane dhe kafene.

Në Tiranë, dy bunkerë nëntokësorë janë shndërruar në galeri arti modern: muret gri të galerive Bunk’Art janë të mbuluara me fotografi të qytetarëve të vrarë nga shteti. Sytë e tyre të heshtur më shikojnë nga lart, teksa zbres një shkallë të gjatë në galerinë nëntokësore poshtë Ministrisë së Punëve të Brendshme, fare pak larg sheshit të madh Skënderbej të qytetit. Këtu, një sërë dhomash me lagështirë strehojnë mjete torture dhe pajisje survejimi. Në një qeli të lagur, një tabelë më fton të futem “të dekontaminohem”. Unë refuzoj.

Rivali i Bunk’Art për titullin e muzeut më sfidues në Shqipëri është muzeu “Shtëpia me Gjethe”. Për të arritur atje, bëj një shëtitje të shkurtër mes kafeneve dhe dyqaneve shik të Bllokut, lagjes së dikurshme elitare të Byrosë Politike shqiptare.

Një tabelë në hyrje të pallatit të bukur shkruan: “Ky muze u kushtohet atyre njerëzve të pafajshëm që u spiunuan, u arrestuan, u persekutuan, u dënuan dhe u ekzekutuan gjatë regjimit komunist”.

Dikur kirurgji dhe më pas maternitet, ndërtesa madhështore strehoi Gestapon gjatë Luftës së Dytë Botërore. Shndërrimi ishte i lehtë dhe gjatë periudhës komuniste, e cila zgjati 47 vjet deri në vitin 1991, ndërtesa shërbeu si një qendër për marrjen në pyetje dhe tortura.

Brenda Ministrisë së Spiunëve, ajri është i freskët dhe muzeu është pothuajse i heshtur në vendin e Lonely Planet, i përmendur në 10 vendet më të mira për t’u vizituar në vitin 2020. Por sot, unë spiunoj vetëm një çift tjetër, gjithashtu të huaj, duke lëvizur mes dhomave ku muret janë të veshura me emra të të vdekurve dhe të zhdukurve, me foto bardhezi të të dashurve dhe të burokracisë që i shtyu mes burgjeve dhe kampeve të punës së detyruar.

“Pëshpërima njerëzish dhe shushurimë gjethesh… në një regjim që synonte kontrollin total mbi trupat dhe shpirtrat e njeriut”, shkruhet në një tabelë.

Këtu nuk ka goditje me grusht. Një dhomë e kuqe gjaku është ngritur si një sallë e vogël kinemaje, duke shtrembëruar filma propagandistikë të prodhuar nga shteti, ku shfaqen djem të mirë të ashpër e me nofulla katrore (komunistët) që fshijnë nyjet e tyre kundër mjekrës së dobët të armiqve efetë (kapitalistët dhe të gjithë të tjerët). Në një gjë të çuditshme mënjanë, Shqipëria më vonë lidhi një aleancë me Kinën komuniste, e cila furnizonte pjesën më të madhe të teknologjisë së saj spiune dhe për dekada, turistët e vetëm të vendit ishin adhuruesit e filmave kinezë, që dyndeshin në vendet e xhirimeve të filmave propagandistikë.

Muret janë të mbuluara në sferat e emrave të të burgosurve politikë të dënuar, të shtypura mjeshtërisht në letër të zezë dhe një tabelë piramidale pranë saj rendit hierarkinë e Sigurimit, shërbimi i frikshëm i sigurisë shtetërore, inteligjencës dhe policisë sekrete të Shqipërisë. Është e vështirë të mendosh se vetëm 11 vjet më parë, njerëzit ishin ende duke u torturuar në këtë shtëpi.

Largohem nga rezidenca e trishtuar, duke fshirë duart nga aroma e së keqes. Kanë kaluar 29 vjet që kur populli rrëzoi shtatoren e lartë të Hoxhës në sheshin Skënderbej. Sot, kafenetë në natyrë janë plot: jeta është për të jetuar, por e kaluara është e kataloguar me kujdes.

Marrë nga Traveller.com