Mëngjesi i dimrit ishte i mbuluar me mjegull të dendur. Makina jonë përshkoi karrocat me kuaj, një mënyrë transporti ende e popullarizuar në zonat rurale të shtetit lindor indian të Biharit, kuajt e ecjes dhe karrocierët me çallmë që duken si shfaqje hije në mjegullën e bardhë si perla.

Pasi kalova një natë në qytetin e Bodhgaya, vendbanimi i lashtë ku thuhet se Zoti Buda kishte arritur iluminimin, u nisa atë mëngjes për në Nalanda, rrënojat me tulla të kuqe të së cilës janë gjithçka që ka mbetur e një prej qendrave më të mëdha të të mësuarit në botën e lashtë.

E themeluar në vitin 427 të erës sonë, Nalanda konsiderohet universiteti i parë rezidencial në botë, një lloj institucioni mesjetar Ivy League, shtëpia e nëntë milionë librave që tërhoqi 10,000 studentë nga e gjithë Azia Lindore dhe Qendrore. Ata u mblodhën këtu për të mësuar mjekësinë, logjikën, matematikën dhe – mbi të gjitha – parimet budiste nga disa prej studiuesve më të nderuar të epokës. Siç tha dikur Dalai Lama: “Burimi i të gjithë njohurive [budiste] që kemi, ka ardhur nga Nalanda”.
Në më shumë se shtatë shekujt që Nalanda lulëzoi, nuk kishte asgjë tjetër si ajo në botë. Universiteti monastik i paraprin Universitetit të Oksfordit dhe universitetit më të vjetër të Evropës, Bolonjës, për më shumë se 500 vjet. Për më tepër, qasja e ndritur e Nalandës ndaj filozofisë dhe fesë do të ndihmonte në formimin e kulturës së Azisë shumë kohë pasi universiteti pushoi së ekzistuari.

Është interesante se monarkët e Perandorisë Gupta që themeluan universitetin monastik budist ishin hindu të devotshëm, por dashamirës dhe pranues ndaj budizmit dhe entuziazmit intelektual budist dhe shkrimeve filozofike në rritje të kohës. Traditat kulturore dhe fetare liberale që u zhvilluan nën sundimin e tyre do të përbënin bërthamën e kurrikulës akademike multidisiplinare të Nalandës, e cila përziente budizmin intelektual me një njohuri më të lartë në fusha të ndryshme.Sistemi i lashtë mjekësor indian i Ayurveda, i cili është i rrënjosur në metodat e shërimit të bazuara në natyrë, u mësua gjerësisht në Nalanda dhe më pas migroi në pjesë të tjera të Indisë nëpërmjet të diplomuarve. Institucione të tjera budiste u frymëzuan nga dizajni i oborreve të hapura të kampusit të mbyllura nga sallat e lutjeve dhe dhomat e leksioneve. Dhe llaçi i prodhuar këtu ndikoi në artin kishtar në Tajlandë, dhe arti i metalit migroi prej këtu në Tibet dhe gadishullin Malajan.

Por ndoshta trashëgimia më e thellë dhe e qëndrueshme e Nalandës janë arritjet e saj në matematikë dhe astronomi.

Aryabhata, i konsideruar si babai i matematikës indiane, spekulohet se ka drejtuar universitetin në shekullin e 6-të të erës sonë. “Ne besojmë se Aryabhata ishte e para që caktoi zeron si një shifër, një koncept revolucionar, i cili thjeshtoi llogaritjet matematikore dhe ndihmoi në evoluimin e rrugëve më komplekse si algjebra dhe llogaritja,” tha Anuradha Mitra, një profesore e matematikës me bazë në Kolkata. “Pa zero, ne nuk do të kishim kompjuterë”, shtoi ajo. “Ai gjithashtu bëri punë pioniere në nxjerrjen e rrënjëve katrore dhe kubike, dhe aplikimet e funksioneve trigonometrike në gjeometrinë sferike. Ai ishte gjithashtu i pari që ia atribuoi shkëlqimin e hënës dritës së diellit të reflektuar.”

Kjo punë do të ndikonte thellësisht në zhvillimin e matematikës dhe astronomisë në Indinë jugore dhe në të gjithë Gadishullin Arabik.

Universiteti dërgonte rregullisht disa nga studiuesit dhe profesorët e tij më të mirë në vende si Kina, Korea, Japonia, Indonezia dhe Sri Lanka për të përhapur mësimet dhe filozofinë budiste. Ky program i lashtë i shkëmbimit kulturor ndihmoi në përhapjen dhe formësimin e budizmit në të gjithë Azinë.

Mbetjet arkeologjike të Nalandës janë tashmë një vend i Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s. Në vitet 1190, universiteti u shkatërrua nga një trupë grabitëse pushtuesish të udhëhequr nga gjenerali ushtarak turko-afgan Bakhtiyar Khilji, i cili u përpoq të shuante qendrën budiste të dijes gjatë pushtimit të tij të Indisë veriore dhe lindore. Kampusi ishte aq i gjerë sa zjarri i ndezur nga sulmuesit thuhet se digjej për tre muaj. Sot, zona e gërmuar prej 23 hektarësh ka të ngjarë të jetë një pjesë e thjeshtë e kampusit origjinal, por kalimi nëpër turmën e tij të manastireve dhe tempujve ngjall një ndjenjë se si duhet të ketë qenë të mësosh në këtë vend fantastik.

Gjatë gjashtë shekujve të ardhshëm, Nalanda gradualisht do të zhytej në harresë dhe do të mbetej e varrosur, përpara se të “zbulohej” nga topografi skocez Francis Buchanan-Hamilton në 1812, dhe më vonë të identifikohej si Universiteti i lashtë Nalanda nga Sir Alexander Cunningham në 1861.

Duke qëndruar pranë një stupe në miniaturë, pashë një grup të vogël murgjsh të rinj të veshur me rroba të kuqe duke vizituar vendin përpara se të ndalonin për t’u mbledhur në majë të bazamentit të madh të një tempulli të mëparshëm. Asketët e rinj u ulën drejt në një prehje meditative, me sytë e tyre të ngulur në Monumentin e Madh – një homazh i heshtur për një të kaluar të lavdishme./zoom.al/