Rreth orës tetë të mbrëmjes të së dielës 8 dhjetor 1991, Mikhail Gorbachev, presidenti i Bashkimit Sovjetik, mori një telefonatë. Personi që e telefononte ishte Stanislav Shushkevich, një profesor i fizikës, të cilin reformat e Gorbachev e kishin vendosur në krye të Republikës Sovjetike të Bjellorusisë disa muaj më parë.

Shushkevich po telefononte nga një shtëpizë gjuetie në pyllin e Belovezhit për t’i thënë reformatorit të madh se nuk kishte punë: Bashkimi Sovjetik kishte marrë fund. Në retrospektivë, Gorbachev ishte në arrest shtëpie pasi komunistët kishin tentuar një grusht shteti. Pas tre ditësh rezistencë paqësore të udhëhequr nga Boris Jelcin, president i Republikës Sovjetike Ruse, ata u tërhoqën.

Kjo përjashtoi çdo rikthim në të kaluarën sovjetike. Por Gorbachev, shpresonte  ende për një pasardhës liberal post-sovjetik si një mënyrë për të mbajtur së bashku të paktën disa nga republikat, raporton abcnews.al

Telefonata e Shushkevich shkatërroi çdo aspiratë të tillë.

Një nga shkaktarët e tij ishte kolapsi ekonomik i Rusisë. Siç do të shkruante më vonë Yegor Gaidar, reformatori kryesor ekonomik i Jelcinit, ishte një vjeshtë e “linjave të zymta ushqimore, dyqane krejtësisht të zbrazëta, gratë që nxitonin  për të gjetur ushqim, një pagë mesatare prej shtatë dollarësh në muaj”.

Për të zbatuar me sukses reformat gjithëpërfshirëse që po projektonte  Gaidar, Jelcinit i duhej një Rusi që të kontrollonte monedhën e vet.

Kjo nënkuptonte largimin nga BRSS.

Shuskevich, gjithashtu, ishte i motivuar nga ekonomia e tmerrshme. Ai e kishte ftuar Jelcinin në një vendstrehim në pyll me shpresën se duke e shijuar pamjen dhe ngrënë  do të siguronte që Bjellorusia të vazhdonte të furnizohej me gaz dhe energji elektrike nga Rusia. Do të kishte qenë një dimër i vështirë pa to. Vendi që ai zgjodhi ishte një shtëpizë të quajtur Viskuli, ku Leonid Brezhnev dhe Nikita Hrushovi ishin argëtuar duke gjuajtur bizon dhe lojëra të tjera.

Jelcin sugjeroi që Leonid Kravchuk, presidenti i republikës së Ukrainës, t’i bashkohej atyre. Të dielën e kaluar, Ukraina kishte votuar me shumicë dërrmuese për të ratifikuar deklaratën e pavarësisë nga Bashkimi Sovjetik, e cila ishte miratuar në parlamentin e saj, menjëherë pas grushtit të shtetit të gushtit.

Jelcin nuk donte vetëm atë që  Kravchuk kishte arritur në Ukrainë. Ai mendonte se pavarësia do të ishte vendimtare për konsolidimin e pushtetit të tij dhe ndjekjen e demokracisë liberale. Dhe Ukraina, deri në shekullin e 19-të, një territor i mirëpërcaktuar dhe vend i enklavave të ndryshme etnike dhe ndarjeve të thella kulturore duke u bërë një shtet unitar i pavarur brenda kufijve të saj sovjetikë, krijoi një precedent që Rusia të refuzojë pavarësinë ndaj territoreve të trazuara si Çeçenia.

Kjo ishte arsyeja pse republika ruse ishte një nga tre shtetet e para në botë që e njohu atë si një shtet të pavarur.

Por nëse një botë në të cilën Ukraina, Rusia dhe në të vërtetë Bjellorusia ishin plotësisht të pavarura nga Bashkimi Sovjetik ishte tërheqëse, një botë në të cilën ata nuk ishin të lidhura me njëra-tjetrën në një mënyrë tjetër ishte shumë shqetësuese për një rus si Jelcin.

Nuk ishte vetëm për faktin se Ukraina ishte vendi i dytë më i populluar dhe i fuqishëm ekonomikisht nga republikat e mbetura. As nuk ishte çështja se çfarë do të ndodhte me forcat bërthamore të stacionuara atje.

Në esenë “Rindërtimi i Rusisë”, që u botua në gazetën më të njohur të të BRSS një vit më parë, Alexander Solzhenitsyn kishte pyetur “Çfarë është saktësisht Rusia? Sot, tani? Dhe më e rëndësishmja, çfarë do të jetë nesër? Ku i shohin vetë rusët kufijtë e tokës së tyre?

Nevoja për të lënë shtetet baltike të shkëputeshin ishte e qartë  dhe kur ata u shkëputën nga Bashkimi Sovjetik në vitin 1990, Solzhenicini, Jelcini dhe pjesa më e madhe e Rusisë u mblodhën kundër përpjekjeve revanshiste për t’i mbajtur ato në bllok. Pothuajse e njëjta gjë ishte edhe për Azinë Qendrore dhe Kaukazin; ishin koloni. Bjellorusia dhe Ukraina ishin pjesë e bërthamës metropolitane, raporton abcnews.al

Ajo çfarë lidhte “rusët e vegjël” (dmth. ukrainasit), “rusët e mëdhenj” dhe bjellorusët së bashku, tha Solzhenitsyn, ishte se  duhet të mbroheshin me të gjitha mjetet pa luftë. Si qendra e konfederatës mesjetare të njohur si Kyivan Rus, e cila shtrihej nga Deti i Bardhë në veri deri në Detin e Zi në jug, Kievi shihej si djepi i kulturës ruse dhe bjelloruse dhe si burimi i besimit të tyre ortodoks.

Të qenit i bashkuar me Ukrainën ishte thelbësor për ndjenjën e Rusisë  si europiane. Sipas një historiani, Kiev u bë guri themeltar i ideologjisë së Moskës ndërsa shteti u zhvillua nga një varësi mongole në një shtet sovran dhe më pas në një perandori”. Perandoria ruse kërkonte Ukrainën; dhe Rusia nuk kishte histori tjetër përveç asaj të perandorisë.

Ideja e Kievit si kryeqyteti i një vendi fqinj ishte e paimagjinueshme për rusët. Por jo për ukrainasit. Në darkën e parë në Viskuli, me Jelcin dhe Kravchuk të ulur përballë njëri-tjetrit, u ngritën shumë dolli për miqësinë mes tyre. Miqësia që kërkonte Kravchuk, megjithatë, ishte e përzemërt, raporton abcnews.al

Kravchuk lindi në vitin 1934 në provincën perëndimore të Ukrainës të Volhynia-atëherë pjesë e Polonisë, por iu dorëzua BRSS si pjesë e paktit famëkeq që bëri me Gjermaninë në vitin 1939. Një fëmijëri e rrethuar nga spastrimi etnik, represioni dhe lufta e kishte mësuar atë. ,siç tha ai, “të ecësh mes gjembave”.

Ishte një aftësi që e bëri atë një aparatik ideal partiak dhe më pas e shndërroi në një kampion të pavarësisë së Ukrainës – jo për ndonjë arsye ideologjike por sepse ai kërkonte të ishte në krye të vendit. Kishte gjëra praktike që i duheshin nga Rusia dhe interesat ruse ai i njihte; ai kërkonte një marrëdhënie të mirë me Jelcinin. Por ai nuk ishte i interesuar t’i jepte Rusisë një rrugëdalje nga bashkimi që në çfarëdo mënyre rrezikonte pavarësinë e Ukrainës.

Marrëveshja e arritur, në formë drafti, në orën 04:00 të mëngjesit të së dielës, i arriti këto synime. Bashkimi Sovjetik ishte formuar, në vitin 1922, nëpërmjet një deklarate të përbashkët nga katër republika sovjetike – republika Transkaukaziane dhe tre të përfaqësuara në Viskuli. Me republikën Transkaukaziane të shpërbërë prej kohësh, presidentët shpërndanë atë që paraardhësit e tyre kishin krijuar së bashku.

Atë pasdite të tre burrat nënshkruan marrëveshjen, duke shpallur kështu se “BRSS si subjekt i së drejtës ndërkombëtare dhe realitetit gjeopolitik ka pushuar së ekzistuari”.  Gorbaçov ishte i zemëruar. Rëndësia e Ukrainës nuk ishte një çështje abstrakte për të. Ashtu si Solzhenitsyn, ai ishte fëmija i një nëne ukrainase dhe një babai rus.

Gorbaçov dhe të tjerë si ai, pavarësisht prejardhjes së tyre, kishte menduar se mund të kishin të dy identitetet. Menjëherë, megjithëse grushti i dështuar i kishte bërë pak a shumë të pashmangshme disa shpërbërje të tilla, shpërbërja e një perandorie multietnike prej 250 milionë banorësh ishte ende e tmerrshme.

Kur, ndërsa ekonomia u përkeqësua, Gorbachev vizitoi Presidentin Xhorxh Bush duke i kërkuar 10-15 miliardë dollarë, shqetësimi kryesor i Bushit ishte kërcënimi bërthamor. Nëse Gorbachev do të kishte qenë i paqartë se si do të reagonte Bush, po ashtu ishte edhe vetë Bush.

Ripohimi se trashëgimia e Rusisë nënkuptonte se kombet duhet të bashkoheshin së dhe kthimi i Bjellorusisë në diktaturë – të gjitha u disktuan më vonë, një sekuencë e ngjarjeve që çuan, 30 dhjetor,  në vendosjen e 70,000 trupave ose më shumë në kufirin e Ukrainës.

Çështja që supozohej se ishte zgjidhur dikur midis tre kombeve është bërë sërish një shqetësim gjeopolitik.

Në atë kohë, Rusia po zgjidhte një rrugë të ndryshme, një rrugë zhvillimi të brendshëm dhe jo atë perandorak.  Ora e fundit e perandorisë sovjetike po vinte.” Ndoshta ndërvarësia e ndërlikuar e Rusisë dhe Ukrainës nuk kishte aq rëndësi sa menduan njerëzit; ndoshta mjaftonte kombësia demokratike. Ndoshta problemi kishte qenë dështimi i imagjinatës.

Në vitin 1994, pas tre vitesh të tmerrshme ekonomike, dy nga tre burrat që ishin takuar në Viskuli nuk ishin më në pushtet. Në Bjellorusi, Aleksandër Lukashenko fitoi zgjedhjet ndaj Shushkevich.

Lukashenko u tha njerëzve se do të zgjidhte rrëmujën ekonomike duke i kthyer në sigurinë që kishin pasur më parë. Nuk pati një kthesë të tillë në Ukrainë, ku Kravchuk humbi zgjedhjet presidenciale ndaj Leonid Kuchma, një menaxher i aftë industrial i epokës sovjetike.

Kravchuk mori perëndimin më nacionalist dhe ukrainasfolës të vendit, ndërsa  Kuchma mori rajonet rusishtfolëse dhe kolektiviste në lindje. Por ndryshe nga Lukashenko, Kuchma nuk ishte një reaksionar dhe ai duhej të tregohej i zgjuar në tërheqjen e ukrainasve që në fillim nuk kishin besim tek ai, raporton abcnews.al

Jelcinit nuk iu kërkua të kandidonte në zgjedhje atë vit. Por një vit më parë ai dhe reformistët e tij ishin përballur me një kryengritje nga komunistët dhe një shumëllojshmëri fraksionesh antiperëndimore, antidemokratike të udhëhequra nga kryetari i parlamentit.

Një nga ankesat e tyre ishte humbja e Krimesë, një gadishull në Detin e Zi i rialokuar nga republika ruse në republikën e Ukrainës në vitin 1954, por që ende shihet si pjesë e Rusisë nga shumica e rusëve. Kryengritja e vitit 1993 ishte e përgjakshme; Jelcin urdhëroi që godina e parlamentit të bombardohej me tanke.

Një referendum më pas rriti shumë kompetencat e presidencës. Mbështetësit e tij të huaj i qëndruan gjithashtu pranë tij dhe vitin e ardhshëm, një marrëveshje sigurie bëri që Amerika, Britania dhe Rusia të garantonin respektimin e integritetit të Ukrainës brenda kufijve të saj ekzistues – që do të thotë, përfshirë Krimenë  në këmbim të heqjes dorë nga armët bërthamore që kishte trashëguar nga Bashkimi Sovjetik.

Megjithatë, disa e menduan këtë si diçka optimiste. Jelcin hodhi poshtë jo vetëm ideologjinë dhe planifikimin qendror të Bashkimit Sovjetik, por edhe mjetet e krijimit të shtetit që e kishin mbajtur të bashkuar – represionin dhe gënjeshtrat.

Për të, ekonomia e tregut ishte një kusht për lirinë, jo një zëvendësim i saj. Pasardhësi i tij, Vladimir Putin, gjithashtu përqafoi kapitalizmin.  Kështu ai e përmbysi projektin demokratik të Jelcinit.  Është pikërisht kjo që e ka vendosur sot Rusinë dhe fqinjët e saj në një pozitë jo shumë të favorshme.

Një nga problemet e Brzezinskit me Rusinë e Jelcinit ishte “se klasa kapitaliste në zhvillim në Rusi është jashtëzakonisht parazitare”. Në kohën kur Putin u bë president në vitin 2000, Rusia drejtohej nga një elitë oligarkike e cila e shihte shtetin si një burim pasurimi personal.

Ky nuk ishte një sulm ndaj Rusisë. Ukrainasve u pëlqente Rusia. Sondazhet treguan se ata e admironin Putinin më shumë sesa Kuchëm. Ishte vetëm një mënyrë për të përcaktuar gjërat që e vendosin kombin në vend të parë.Dhe Putin nuk kishte asnjë problem me të. Ukraina mund të mos ishte Rusi, por nuk ishte shumë e ndryshme nga Rusia, e lëre më kërcënuese. Ishte pak më e korruptuar dhe kaotike.

Shkalla në të cilën Ukraina nuk ishte Rusi u bë më e qartë, megjithatë, në vitin 2004, kur zgjedhjet presidenciale të manipuluara panë qindra mijëra ukrainas që protestonin në rrugë. Kuchma mund të kishte përdorur forcë kundër tyre; Putin e inkurajoi atë për ta bërë këtë. Por konsiderata të ndryshme, duke përfshirë edhe përçmimin perëndimor, e kundërshtuan atë.

Ndoshta më e rëndësishmja ishte ndjenja e tij se, si president ukrainas, ai nuk mund të ndante në këtë mënyrë kombin ukrainas. Në vitin 2008, Putin u shkëput për një periudhë të shkurtër nga presidenca, duke “shkëmbyer” vendet e punës me Dmitri Medvedev, kryeministrin e tij. Ndryshimi nuk e ndaloi atë të mbikëqyrte një luftë kundër Gjeorgjisë atë verë.

Në vitin 2010, megjithatë, revolucioni Portokalli u cilësua si një fitore. Kthimi i Putinit në presidencë në vitin 2012 erdhi në një kohë kur kriza globale financiare kishte shkatërruar ekonominë ruse. Manifestimi i zgjedhjeve parlamentare të Rusisë një vit më parë dhe perspektiva e kthimit të Putinit, kishin bërë që dhjetëra mijëra të protestonin.

Dhe Perëndimi, i trembur nga armiqësia e shtuar që Rusia kishte treguar në Gjeorgji, po shfaqte një interes të madh për Ukrainën. BE-ja i ofroi vendit një marrëveshje asociimi e cila do t’u lejonte ukrainasve të gëzonin përfitimet e një marrëveshjeje të thellë dhe gjithëpërfshirëse të tregtisë së lirë dhe udhëtimit të lirë nëpër Europë.

Një vit më parë, një grup ekonomistësh i kishin thënë Putin se një bashkim doganor me Ukrainën do të ishte një veprim i zgjuar. Për më tepër, një marrëveshje e tillë do të përjashtonte bashkëpunimin e Ukrainës me BE-në. Kjo nënkuptonte për Putin: shtyrjen kundër Perëndimit; t’i siguronte Rusisë një fitore që do të vërtetonte rëndësinë e saj; dhe të rriste ekonominë.

Kur Putin fluturoi për në Kiev për një vizitë dy-ditore në korrik 2013, në shoqërinë e tij kishte këshilltarin e tij kryesor ekonomik, ashtu edhe patriarkun e Kishës Ortodokse të Rusisë, juridiksioni i të cilit mbulonte të dy vendet.

Udhëtimi përkoi me 1025 vjetorin e konvertimit në Krishterim të Princit Vladimir të Rusisë Kyivan, dhe më pas të popullit në tërësi, në 988: “Pagëzimi i Rusisë”. Me pas ai vizitoi me Yanukovych  katedralen në Chersonesus, vendi në Krime ku thuhet se është pagëzuar Princi Vladimir. Ai dhe patriarku vizituan gjithashtu Kiev Pechersk Lavra, një manastir.

Yanukovych nuk donte të ishte vasal i Rusisë. Ai as nuk ndante vlerat e Europës Perëndimore – veçanërisht kur bëhej fjalë për çështjet e anti-korrupsionit. Por në fund ai duhej të zgjidhte një anë. Në një takim sekret në Moskë në nëntor 2013, ndërsa liderët europianë po përgatiteshin të nënshkruanin marrëveshjen e tyre me Ukrainën, atij iu premtua një kredi prej 15 miliardë dollarësh me 3 miliardë dollarë të paguar paraprakisht, raporton abcnews.al

Ai hoqi dorë nga marrëveshja europiane. Dhe në orën 4 të mëngjesit të 30 nëntorit, mbështetësit  e tij vranë disa dhjetëra studentë që protestonin kundër tradhtisë së tij në Sheshin e Pavarësisë së Kievit, i njohur si Maidan. Duke u “shndërruar në Lukashenko”, siç tha një gazetar, Yanukovych kristalizoi zgjedhjen me të cilën përballet Ukraina: dinjiteti? Apo nënshtrimi?

Në Maidan u ngritën të shumta. Vullnetarët shpërndanë ushqime dhe rroba. Oligarkët, të frikësuar nga një marrëveshje me Rusinë u përpoqën të frenonin Yanukovych. Putin bëri presion duke thënë se do të përdorte forcën. Ndërsa Kievi u përfshi nga flakët.

Nuk dihet se kush nisi i pari sulmin.. Por në ditën e tretë, rreth 130 njerëz vdiqën, kryesisht nga ana e protestuesve, dhe  Yanukovych,për habinë e të gjithëve  ishte larguar nga Kievi. Kjo ishte diçka më negative, për Putin, sesa revolucioni portokalli. Ukraina kishte bërë realitet gjeopolitik, për të krijuar një frazë, të pavarësisë që kishte pretenduar dy dekada më parë.

Kështu Putin aneksoi Krimenë dhe filloi një luftë në Donbas.

Sipas medias shtetërore ruse, Putin nuk ishte duke minuar një revolucion kundër një regjimi të korruptuar si ai i tij; ai po mbronte popullin dhe gjuhën ruse nga shfarosja e fashistëve ukrainas perëndimorë.

Në të njëjtën kohë, brutaliteti në Donbas, i transmetuar pa mëshirë në televizion, u tregoi rusëve pasojat katastrofike të luftës civile. Aneksimi u mbështet nga gati 90% e popullsisë ruse. Putin nuk e sulmoi Ukrainën për të nderuar apo rikrijuar një perandori, qoftë ruse apo sovjetike.

Në të njëjtën kohë, pas Brzezinskit, që Rusia të jetë diçka tjetër veç demokracisë, duhet të paktën të jetë në gjendje ta mendojë veten si një perandori.

Dhe në Rusi, perandoria kërkon Ukrainën. Ukraina nuk është një provincë, apo një koloni.  Në Bjellorusi, Lukashenko është përballur me një ringjallje nacionaliste me një represion gjithnjë e më brutal dhe të mirë-orkestruar.

Kur Putin aneksoi Krimenë, Lukashenko kishte frikë se ai mund të ishte i radhës. Kështu ai vendosi të forconte identitetin bjellorus. Ishte një hap për të cilën ai do të pendohej shumë shpejt. Në vitin 2018, në njëqindvjetorin e republikës Bjelloruse u ngrit sërish flamuri i saj bardh e kuq.

Në vitin 2020, Svetlana Tikhanovskaya, kandidoi kundër Lukashenkos në zgjedhjet presidenciale në vend të bashkëshortit të saj, i cili ishte burgosur, me flamurin kuq dhe të bardhë që valëvitej mbi mitingjet e saj. Ashtu si Ukraina, Bjellorusia nuk ka një histori reale të shtetësisë; gjithçka që  Lukashenko i kishte dhënë që nga viti 1994 ishte diçka e përafërt me të kaluarrën e saj sovjetike dhe fashizmit me kurthe staliniste.

Megjithatë, ndryshe nga ukrainasit, protestuesit në Bjellorusi nuk kishin oligarkë miqësorë për të mbështetur pavarësinë e tyre. Ata nuk kishin të barabartë me skajin radikal të ukrainasve perëndimorë, të cilët ishin treguar të gatshëm për të vrarë dhe gati për të vdekur në Maidan.

Lukashenko dyfishoi represionin, brutalitetin e tij dhe mori mendime nga ekspertë të Moskës. Për Putin, situata është e kundërta e asaj që u përball në Viskuli 30 vite më parë. Më pas, një Ukrainë e lirë dhe e pavarur dhe, në një masë më të vogël, Bjellorusia – ishin një kusht i domosdoshëm për atë që Rusia kërkonte të bëhej.

Në të njëjtën kohë, megjithatë, betejat e tyre ushqejnë nevojën e Putinit për armiq. “Realiteti gjeopolitik” i fuqisë së madhe të Rusisë, është shndërruar në atë të një kështjelle të rrethuar.

Organet e propagandës ruse janë në pritje të luftës. Por kjo nuk do të thotë se Putin planifikon të pushtojë një territor të ri. Ai kurrë nuk ka pretenduar të pushtojë pjesën perëndimore të vendit. Dhe ai ende ka nevojë për konflikt dhe nënshtrim.

Përpjekjet e Ukrainës që nga viti 2014 kanë qenë të ngadalta, frustruese dhe të çrregullta. Sipas Evgeny Golovakha, një sociologe, kjo është pjesërisht sepse “ukrainasve u pëlqen të eksperimentojnë”, raporton abcnews.al

Në vitin 2019 ata zgjodhën Volodymyr Zelensky, i cili  ka qenë humorist televiziv, dhe mësues historie por tashmë  është në krye të presidencës. Arritja e tij më e madhe, deri më tani, ka qenë konsolidimi i votave të protestës kundër elitës së vjetër në të gjithë Ukrainën, duke e bërë hartën elektorale të duket më kohezive sesa është dukur në të kaluarën.

Kjo nuk do ta ndalojë domosdoshmërisht që ai jetë pjesë e zgjedhjeve pas dy vitesh.

“Ne e kemi më të lehtë të ndryshojmë njerëzit në pushtet sesa të ndryshojmë veten”, thaa Yulia Mostovaya, redaktore e Zerkalo Nedeli, një gazetë në internet.

Edhe në lindje, gati 60% e të lindurve që nga viti 1991 e shohin të ardhmen e tyre në BE  por tashmë shifra është rritur në 75%.  90% prejt tyre duan që Ukraina të jetë e pavarur dhe gati 80% janë optimistë për të ardhmen e saj. I njëjti optimizëm është vështirë të gjendet në Rusi, e lëre më në Bjellorusinë. Kjo është arsyeja pse Alexei Navalny fillimisht u helmua dhe tani është burgosur.

Si lider i opozitës ndaj Putinit, ai ka mbrojtur idenë e Rusisë jo si një perandori, por si një qytetar. Kjo është arsyeja pse Rusia është bërë shumë më represive. Kjo është arsyeja pse Putin nuk mund të tolerojë paqen në kufijtë e tij.

Ndryshe nga ukrainasit dhe bjellorusët, rusët nuk mund ta ndajnë veten nga Rusia, ndaj duhet ta ndryshojnë atë nga brenda. Ata nuk mund ta bëjnë këtë në një vendstrehim pyjor, ose me disa telefonata. Por vetëm nëpërmjet një ndryshimi të tillë ata do të bëhen vërtet të pavarur nga Bashkimi Sovjetik./ Përktheu: Sonila Backa-abcnews.al