Më 21 tetor 1998, Massimo D’Alema kaloi në derën e Palazzo Chigi-t (selia e qeverisë italiane), i shoqëruar nga profecia e Francesco Cossiga-s, sipas së cilës “udhëheqësi i së majtës ishte i domosdoshëm për të qenë në gjendje të bënte luftë në Kosovë”.

Dhe në fakt ajo shpërtheu pesë muaj më vonë. Prandaj ka një arsye pse kryeministri i parë postkomunist në historinë republikane, fillon duke thënë se “ne kemi qenë aleatë besnikë të amerikanëve, por, së bashku me evropianët e tjerë, patëm një marrëdhënie dialektike që nuk ishte gjithmonë e lehtë”.

Dhe kjo është arsyeja pse ai e nis historinë e tij për konfliktin në Ballkan duke u nisur nga një sfond.

“Kur ra qeveria e Romano Prodit, ne ishim në një situatë të paraluftës. Në fakt, Prodi kishte miratuar tashmë urdhrin e aktivizimit, që është akti me të cilin qeveritë e Aleancës Atlantike vendosin forcat e tyre të armatosura nën komandën e unifikuar të NATO-s. Ishte një kohë lufte e mundshme dhe e afërt. Prandaj u bë e qartë se ideja e Prodit për të dalë nga kriza me zgjedhje të parakohshme nuk ishte realiste. Në këtë kuptim kam vënë në provë Presidentin e Republikës. Oscar Luigi Scalfaro ishte i qartë: ‘Ju jeni të çmendur’. Rruga për të shkuar drejt zgjedhjeve, u mbyll. Ky fakt ndikoi në gjithë zhvillimin e krizës. Dhe bëra gjithçka që të shmangia luftën. Gjithçka”.

Në çfarë kuptimi “gjithçka”?

Përfundova në takim jo-formalisht me presidentin e Serbisë, Milan Milutinoviç, i cili ishte një njeri shumë i afërt me presidentin e Federatës Jugosllave, Sllobodan Millosheviç. Takimi u organizua nga dentisti im.

Dentisti juaj?

Një burrë që i përkiste asaj bote ‘juliane’, që jetoi dhe ushtroi profesionin e tij mes Italisë dhe ish-Jugosllavisë dhe që e kishte Milutinoviçin pacient të tij. Në klinikën e tij në Romë, ai organizoi takimin tonë. Ishte një bisedë dramatike, sepse ndodhi pas masakrës së Reçakut, ku paraushtarakët serbë kishin vrarë dhjetëra civilë kosovarë shqiptarë etnikë. Unë i thashë: ‘Ti nuk e kupton tragjedinë që ke shkaktuar dhe që nxit shtytjen për të ndërhyrë ushtarakisht’. Ai u përgjigj me cinizëm: ‘Ne nuk kemi frikë nga këto kërcënime. NATO nuk do të ketë kurrë guximin të vendosë këmbën tek ne’. Ishte shenja e një klase sunduese të papërgjegjshme, e cila nuk e kuptoi se çfarë do të ndodhte.

Kjo ndikoi që ai të tërhiqej nga konflikti?

Ndodhi më pas. Kur spastrimi etnik u bë më i fortë, organizuam një mision humanitar së bashku me Shqipërinë në kufirin me Kosovën. I kalova Pashkët në vendkalimin e Kukësit dhe pashë mijëra refugjatë që iknin nga lufta me historitë e tyre të vuajtjeve. Në atë moment u binda se nuk kishte alternativa përveç ndërhyrjes ushtarake. Ishim në prag të sulmit.

Pra, vendosët t’i bashkoheni misionit?

Së pari pata një bisedë delikate me Bill Clinton. Ai diskutim me presidentin amerikan do të kishte qenë shumë i rëndësishëm për vazhdimin e çështjes dhe për rolin e Italisë. Clinton më tha: ‘Unë e kuptoj që je në një pozitë të vështirë. Dhe e kuptoj vështirësinë e qeverisë suaj. Prandaj, nëse vini në dispozicion bazat tuaja ushtarake dhe brenda NATO-s nuk e kundërshtoni përdorimin e aseteve të Aleancës, pjesëmarrja juaj e drejtpërdrejtë nuk do të jetë e nevojshme. Operacionet do të koordinohen nga një kuartet: Shtetet e Bashkuara, Britania e Madhe, Franca dhe Gjermania’.

Dhe ju?

Unë iu përgjigja: ‘Në këtë rast nuk do të ketë kuartet (katërshe). Do të ketë një kuintet (pesëshe)’. Nëse do ta kishim reduktuar Italinë në rolin e aeroplanmbajtëses së NATO-s, nuk do të kishim llogaritur më asgjë, nuk do të kishim asnjë peshë politike në menaxhimin e krizës. Dhe ashtu ndodhi. Italia hyri në rrethin e vendeve që morën përgjegjësinë e plotë. Dhe kishim dinjitet të barabartë me aleatët.

Pra, më 24 shkurt 1999 ju iu bashkuat atyre, duke filluar sulmin ndaj Jugosllavisë. Dhe pa një mandat të OKB-së.

Sjellja e luftës ishte komplekse. Dhe kjo çoi në momente mosmarrëveshjesh të hapura midis pjesëmarrësve të “Kuintetit”. Për shembull, ne ishim kundër bombardimeve të qyteteve serbe. Dhe si ne, edhe gjermanët.

Por gjithsesi Beogradi u godit.

Ato operacione u kryen nga amerikanët dhe britanikët me raketa të lëshuara nga aeroplanmbajtëset e tyre të stacionuara në Adriatik dhe me avionë të ardhur nga Shtetet e Bashkuara, të furnizuar me karburant në fluturim para sulmit. Forca jonë ajrore në vend të kësaj u fokusua te trupat serbe të stacionuara në Kosovë, të cilat ishin objektivi themelor i operacionit ushtarak.

Ishte i vetmi hap delikat?

Momenti më dramatik ndodhi në prill të vitit 1999, në samitin e NATO-s në Uashington, me rastin e 50-vjetorit të Aleancës. Lufta në Kosovë vazhdoi, por Millosheviçi nuk u tërhoq. Kështu, gjatë një takimi ne u ndamë.

Kush ishte përveç jush në takim?

Clinton, kryeministri anglez Tony Blair, kancelari gjerman Schröder, presidenti francez Zhak Shirak dhe kryeministri spanjoll José María Aznar, të cilët ishin ftuar të merrnin pjesë. Natyrisht, gjenerali amerikan Wesley Clark, komandanti suprem i Forcave të NATO-s, ishte gjithashtu atje.

Çfarë ndodhi?

Blair, i mbështetur nga Aznar, theksoi nevojën për një ndërhyrje të vërtetë me trupa tokësore në Kosovë. Diskutimi u bë shumë i hidhur. Italia, Franca dhe Gjermania kundërshtuan zgjidhjen. Clark tha: ‘Ne do të bëjmë atë që na thuhet. Ne kemi plane, por mos mendoni se do të dërgojmë ushtrinë tonë për të bërë luftë guerile në malet e Kosovës. Nëse do të vendosnim të ndërhynim, do të duhej të hynim në Serbi’. Formalisht ai qëndroi neutral, por duke theksuar madhështinë e operacionit dhe rreziqet e tij, ai na ndihmoi që të mbizotëronte sensi i shëndoshë. Në kundërshtim me besimin popullor, ushtria është gjithmonë më e matur me luftën, sepse ata e dinë këtë. Janë politikanët ata që janë më luftënxitësit.

I takonte Clinton-it të vendoste…

Dhe presidenti amerikan në mënyrë të admirueshme i dha fund diskutimit, duke thënë: ‘Ne nuk do të bëjmë asgjë që ndan Evropën. Ne do të bëjmë vetëm atë që të gjithë jemi dakord. Presidenti i Shteteve të Bashkuara nuk mund ta ndajë Evropën’. Kështu, hipoteza e ndërhyrjes nga toka u hodh poshtë. Por, duke përjashtuar këtë gjë, lindi problemi se si të nxitej për një zgjidhje politike. Gjatë konfliktit, askush nuk tha kurrë. “Ne duam të fitojmë luftën kundër Serbisë’. Kjo frazë e trashë nuk u tha kurrë. Ne përsëritëm se presioni ushtarak kishte për qëllim ta shtynte Serbinë të tërhiqte trupat e saj nga Kosova dhe të mbronte popullsinë. Prandaj ishte e nevojshme të punohej për një zgjidhje politike. Ua shpjegova amerikanëve.

Po ata?

Italia ishte i vetmi vend që e kishte mbajtur hapur ambasadën e saj në Beograd dhe ne kishim ruajtur kanale komunikimi. Ato kanale ushqeheshin gjithashtu nga komuniteti i Sant’Egidio-s dhe në veçanti nga Imzot Vincenzo Paglia, i cili luajti një rol të rëndësishëm në marrëveshje me qeverinë. Atëherë i thashë Clinton-it se ishte e nevojshme të negociohej me Millosheviçin për lirimin e Ibrahim Rugovës: “Gandi i Ballkanit”, simbol i rezistencës jo të dhunshme kosovare. Ai përfaqësonte krahun e moderuar të nacionalizmit kosovar, më të predispozuarin për bashkëjetesë etnike me serbët. Rugova ishte në arrest shtëpiak dhe ne e negociuam lirimin e tij, në marrëveshje me amerikanët. Dhe gjithmonë në marrëveshje me amerikanët, ne përfshimë Rusinë në ndërmjetësim.

Por a nuk kishte vënë Rusia veton ndaj sulmit të NATO-s kundër Serbisë në OKB?

Është e vërtetë, por ish-kryeministri rus, Viktor Chernomyrdin erdhi dy herë fshehurazi në Romë. Ne hëngrëm darkë së bashku në Palazzo Chigi dhe më pas thirrëm Clinton-in për të rënë dakord për fazat e zhvillimit të negociatave. Të nesërmen, Chernomyrdin shkoi në Beograd për të biseduar me Millosheviçin. E gjithë kjo, ndërkohë që lufta po vazhdonte.

Po Clinton?

Ai kishte vetëm një shqetësim: ‘Nëse Millosheviçi e liron Rugovën, si pacifist ai mund të flasë kundër veprimit të NATO-s’. Ai i besoi. Dhe Rugova u lirua. Kishte disa vëzhgues që shkruanin në atë kohë: ‘Italia ka liruar një kufomë politike’. Rugova në fakt ishte i paçmuar për zgjidhjen e krizës dhe i fitoi zgjedhjet me shumicë pas luftës. Shërbimet tona shkuan për ta marrë për ta çuar në Romë. Dhe sapo mbërriti, tha: “Falënderoj NATO-n që po mbron popullin tim”. Isha në rrugë kur mora një telefonatë nga Clinton, i cili më falënderoi për suksesin e operacionit. Terreni për një zgjidhje politike ishte përgatitur.

Që do të thotë?

Se kjo punë kontribuoi në gjetjen e një rrugëdaljeje diplomatike. Hapja e rrugës për nismën zyrtare të presidentit finlandez, Martti Ahtisaari. Kur u arrit një marrëveshje me Serbinë dhe Serbia u tërhoq, nuk ishte NATO ajo që hyri në Kosovë, por një trup ushtarak nën kujdesin e Kombeve të Bashkuara, ku përfshiheshin edhe ushtarë rusë. Kështu u rikompozua edhe korniza e ligjshmërisë ndërkombëtare që ishte copëtuar, duke qenë se NATO kishte vepruar pa autorizimin e OKB-së. Nëse mendoj për të djeshmen dhe shikoj sot, gjëja që më bën përshtypje është: ku ka shkuar politika? Ku është përpjekja për të ndërtuar një skenar të qëndrueshëm për të ardhmen?.

E keni fjalën për konfliktin në Ukrainë?

Po i referohem disa fjalimeve të pakuptimta. Për disa njerëz që thonë: ‘Ne duhet ta fitojmë luftën’. Mendoj për Blair-in apo ish-Sekretarin e Përgjithshëm të NATO-s, Jens Stoltenberg. Kjo është një luftë që askush nuk mund ta fitojë: nga njëra anë, është një fuqi bërthamore dhe nga ana tjetër forca ushtarake e Perëndimit. Nëse nuk ndalemi, rezultati mund të jetë një katastrofë globale. Politika duhet të gjejë një rrugëdalje.

A ka ndonjë rrugëdalje, ku Ukraina duhet të pranojë humbjen e një pjese të territorit të saj?

Por, a nuk ishte Kosova pjesë e Serbisë? Ishte populli kosovar ai që vendosi. Ndoshta edhe tani, nën mbrojtjen ndërkombëtare, qytetarët e Donbasit mund të vendosin përfundimisht.

Marrë nga “Corriere della Sera”