A jeni zgjuar ndonjëherë i befasuar me atë që keni bërë në ëndërr? Ndoshta jeni sjellë keq me dikë që ju intereson, ose keni goditur një person pa ndonjë arsye. Mund dhe të keni tradhtuar partnerin, diçka që njerëzit e lidhin si tradhti në jetën reale.

Megjithëse këto veprime mund të jenë të gjitha të gabuara nëse bëhen në botën reale, a janë të gabuara kur ndodhin në ëndrra? A duhet të ndihemi keq për to, edhe nëse mund të mos kemi qenë vërtet “ne” duke i bërë ato?

Kush është i lënduar?

Një mënyrë me të cilën filozofët gjykojnë etikën e veprimeve është të shikojnë efektet e tyre.

Në rastin e ëndrrave, kjo trajtohet lehtësisht: Për sa kohë që ato ndodhin vetëm në mendjen tuaj, pa asnjë të vërtetë, ëndrrat nuk kanë asnjë ndikim të drejtpërdrejtë tek askush tjetër, kështu që ajo që ndodh në to nuk mund të gjykohet si imorale.

Sidoqoftë, duhet të vërejmë detaje të rëndësishme:

Nëse veprimet imorale për të cilat ëndërroni çojnë në kryerjen e tyre në botën reale, për shembull, nëse keni ëndërruar aq shumë për tradhtinë sa jeni frymëzuar ta bëni atë në të vërtetë, kjo do të thotë se ato kanë një ndikim indirekt tek njerëzit e tjerë dhe për këtë arsye mund të konsiderohet joetike.

Edhe nëse nuk veproni kurrë sipas ëndrrave, ato mund të kenë një efekt të dukshëm tek personi që ëndërron, gjë që llogaritet si pasojë morale.

Në përgjithësi, ne do të ishim më të lumtur nëse do të kishim ëndrra më të këndshme dhe me më pak ankthe.

Megjithatë, pasojat nuk janë mënyra e vetme për të gjykuar. Një tjetër ‘shkollë’ etike, deontologjia, fokusohet në statusin moral të vetë veprimeve, përveç pasojave të kryerjes së tyre. Për shembull, mund të thuhet se tradhtia bashkëshortore është e keqe sepse dikush lëndohet, ndërsa deontologët kanë më shumë gjasa të thonë se është e gabuar sepse është mashtruese dhe mosrespektuese, pavarësisht nëse lëndohet apo jo dikush.

Një mënyrë tjetër për të menduar për deontologjinë është se ajo fokusohet në qëllimet dhe jo në rezultatet. Nëse përpiqeni të lëndoni dikë, por nuk ia dilni, prapëseprapë keni bërë gabim, edhe nëse asgjë e keqe (e dëmshme) nuk ka ndodhur prej saj. Siç thotë shprehja, “Është mendimi që ka rëndësi”, dhe çfarë janë ëndrrat nëse jo mendime? Kjo është arsyeja pse disa prej nesh ndihen keq nëse fantazojnë të jenë me dikë tjetër përveç partnerit, edhe nëse nuk veprojmë kurrë sipas saj në jetën reale.

Dikush mund të argumentojë se, edhe nëse ushqejmë qëllime ‘imorale’ në ëndrrat tona, është e pamundur që ato të prekin dikë në botën reale, kështu që nuk mund të jetë e gabuar. Por deontologjia mund të nxjerrë në pah mënyrën se si ligji trajton tentativat për krime, të cilat nuk kanë asnjë efekt, por ende dënohen.

Kush është “Ti” në ëndrrat e tua?

Megjithatë, çështja e pasojave kundrejt qëllimeve duket se është jashtë teme, sepse një çështje më thelbësore që qëndron në themel të të dyjave është: kush i bën në të vërtetë gjërat që “ju” bëni në ëndrrat tuaja? Në mënyrë tipike, ne mbajmë përgjegjësi moralisht vetëm për gjërat që lirisht synojmë të bëjmë. Pra, pyetja thelbësore është nëse jeni aktori në ëndrrat tuaja apo vetëm një vëzhgues.

Mendoj se intuita e zakonshme sugjeron që ne jemi thjesht spektatorë në ëndrrat tona. Edhe nëse veprimet që “ne” kryejmë në ëndrrat tona pasqyrojnë dëshirat tona të vërteta, ne nuk duket se i kontrollojmë ato. Me fjalë të tjera, ne nuk i kemi në dorë ëndrrat tona.

Megjithatë, në të njëjtën kohë, vetja jonë e ëndrrave mund të duket shumë e afërt me veten tonë reale, jo vetëm duke vepruar sipas dëshirave tona, por duke zotëruar njohuritë, besimet dhe qëndrimet tona.

Mund të duket si një shmangie të themi “Nuk isha në të vërtetë unë, ishte nënndërgjegjja ime” kur jemi të befasuar ose të turpëruar për diçka që ndodhi në ëndrra por në njëfarë kuptimi, ishim ne, edhe nëse nuk kishim kontroll të plotë. (Konsideroni gjithashtu se shumë nga veprimet tona kontrollohen nga nënndërgjegjja jonë, e cila nuk na çliron plotësisht nga përgjegjësia për to.)

Çfarë thonë ëndrrat tona për ne

Edhe nëse mohojmë çdo faj për veprime të vetes sonë gjatë ëndrrave, ato mund të reflektojnë përsëri në veten tonë kur jemi zgjuar në masën që bazohen në dëshirat tona të vërteta, siç dihet mirë në psikoanalizë.

Ky mund të jetë shqetësimi kryesor moral me tradhtinë në ëndrrat tuaja: Edhe nëse nuk e keni menduar kurrë seriozisht tradhtinë në botën reale, ëndrrat tuaja mund të ‘sugjerojnë’ që vërtet dëshironi, veçanërisht nëse në ëndërr jeni të lumtur (ose nëse zgjoheni dhe jeni të lumtur me kujtimin e ëndrrës).

Por mashtrimi në ëndrrat tuaja nuk nënkupton domosdoshmërisht se keni më shumë gjasa të tradhtoni në botën reale ose se jeni vërtet një person jobesnik. Ëndrrat tuaja thjesht mund t’ju lejojnë të imagjinoni (dhe të kënaqeni) duke bërë diçka që dëshironi të bëni, por që e kuptoni se do të ishte e gabuar të bënit në botën reale.