Incidenti i fundit përfshiu një përplasje midis një avion luftarak të marinës kineze dhe një aeroplani spiun amerikan, lart mbi Detin e Kinës Jugore më 1 prill 2001. Piloti kinez vdiq pasi avioni i tij u shpërtheu. I dëmtuar rëndë, aeroplani zbulues detar i SHBA, një ep-3 me helikë, me 24 veta në bord, u ul për shkak të avarisë në një aeroport ushtarak kinez në ishullin tropikal të Hainan, duke u ulur pa leje. Ndalimi i ekuipazhit nga Ushtria Çlirimtare Popullore (PLA) ishte një provë e hershme për George W. Bush, i cili kishte qenë President për më pak se tre muaj. Ekuipazhi u lirua vetëm 11 ditë më vonë, pasi ambasadori i Amerikës në Pekin, Joseph Prueher, nënshkroi një letër duke thënë se qeverisë së tij i vinte “shumë keq” për vdekjen e pilotit kinez.

Ndërsa vinte në dukje se ep-3 bëri një ulje emergjente për të shpëtuar ekuipazhin e saj, letra shtonte se edhe Amerikës i vjen shumë keq për mbërritjen e aeroplanit në Hainan pa leje. Përmes përkthimit të shkathët në mandarin, Kina e paraqiti letrën si një falje zyrtare. Shefat e partisë e shpallën pilotin, toger-komandant Wang Wei, një martir revolucionar dhe rojtar i detit dhe qiellit. Mediat zyrtare u thanë qytetarëve të kanalizonin pikëllimin e tyre në punë të palodhur për ta bërë Kinën të fortë dhe vendi vazhdoi përpara.

Në vitin 2001, të dyja qeveritë ndërmorën rreziqe për t’i dhënë fund përplasjes. Chaguan mbuloi përplasjen e ep-3 gjatë një postimi të mëparshëm në Kinë. Disa orë përpara se amerikanët të fluturonin në shtëpi, ai intervistoi vendasit në një rrugë të nxehtë dhe me shi, pranë qendrës së paraburgimit të amerikanëve në Hainan. Duke injoruar oficerët e policisë që dëgjonin, kalimtarët bërtisnin se piloti i ep-3 duhet të dalë në gjyq. Studentët e inatosur të universitetit treguan për mbylljen e protestave në kampus dhe për grisjen e posterave të shkruar me dorë. Ata kishin të drejtë të ndienin një poshtërim. Me gjithë kërkesat e tyre që Amerika t’i japë fund fluturimeve të vëzhgimit pranë Kinës, shefat e partive u sinjalizuan të dërguarve të administratës Bush që herët se ata donin një marrëveshje, në interes të marrëdhënieve më të gjera dypalëshe. Veçanërisht, Kina donte të hynte në Organizatën Botërore të Tregtisë dhe të priste Lojërat Olimpike të vitit 2008 dhe Amerikës kishte ndikim në të dyja pikat. Pasi bëri të qartë dëshirën e tij për të parë të zgjidhur mosmarrëveshjen, Presidenti Jiang Zemin u nis për një turne në Amerikën Latine.

Edhe Amerika bëri kompromis. Zyrtarët e Pentagonit u dhanë gazetarëve imazhe të Wang Wei duke fluturuar aq afër avionëve amerikanë në misionet e mëparshme, saqë ai mund të shihej duke mbajtur adresën e tij të emailit. Kur u informua më vonë, ekuipazhi i ep-3 nga 1 prilli përshkroi pilotin kinez duke bërë dy kalime të pamatura brenda dhjetë këmbëve (tre metra), përpara se të gjykonte gabim një të tretën dhe të godiste një nga helikat e tyre. Llogaria pla shpërfillte ligjet e fizikës dhe sensin e shëndoshë: se Wang Wei ishte një vend i sigurt 400 metra larg kur ep-3 më i madh, më i ngadalshëm u largua dhe e përplasi atë. Por për të kthyer ekuipazhin në shtëpi, negociatorët amerikanë lanë mënjanë çështjen e fajit.

Fati luajti një rol në vitin 2001. Bush ia dorëzoi krizën Sekretarit të tij të ri të Shtetit, Colin Powell, një pragmatist me ndikim të pazakontë si ish-gjeneral dhe kryetar i shefave të përbashkët të shtabit, i aftë për të marrë vendime të shpejta nga Shtëpia e Bardhë. Prueher ishte një ish-admiral dhe kreu i Komandës së Paqësorit, i cili si aviator detar foli me besim për përgjimet në ajër. Thënë kështu, kontaktet e mëparshme me gjeneralët kinezë nuk ndihmuan, kujton ai në një intervistë telefonike. Plani ishte, thotë ai, “inekzistent për zgjidhjen e këtij problemi. Ata nuk iu përgjigjën thirrjeve të mia.” Mbijetesa e ep-3 ishte një goditje fati. Gjeneral brigade Neal Sealock, i cili si atasheu i mbrojtjes i Amerikës në Pekin drejtoi bisedimet në terren në Hainan, i jep pilotit të ep-3 “shumë nder” për shpëtimin e ekuipazhit të tij, duke shmangur kështu një katastrofë apo edhe një luftë nëse 24 amerikanë kishin vdekur në një përplasje, ose, më keq, u rrëzua.

Ndikimi i Powell-it i mbrojti disi negociatorët amerikanë në Kinë nga politika e Uashingtonit. Dy dekada më vonë, një Kongres dhe media shumë më partizane në Amerikë me siguri do të denonconte ose pengonte çdo kompromis si ai i arritur nga administrata e Bushit. Sot, “nëse Kina është një problem, siç është, një problem më i madh është zgjidhja e efektivitetit dhe efikasitetit të qeverisë sonë”, shqetëson zoti Prueher.

Të gjitha brezat me fat përfundojnë

Nga ana e tyre, nacionalistët kinezë do të ishin më të vështirë për t’u menaxhuar sot. Shumica e kinezëve i marrin lajmet e tyre nga media shpeshherë të mprehta në internet, në vend të kanaleve televizive të ngurta që hodhën poshtë krizën në 2001. Studiuesit kinezë shohin disa ndryshime pozitive, duke filluar me aftësitë në rritje të pla. Zhang Tuosheng, një ish-akademik ushtarak dhe diplomat, është ekspert në menaxhimin e krizave në Institutin Grandview, një institut kërkimor me bazë në Pekin. Në vitin 2001, thotë ai, oficerët amerikanë debatuan për shkatërrimin e avionit të tyre në tokë për të ruajtur sekretet e tij, por fatmirësisht vendosën të mos sulmonin me raketë një bazë ajrore kineze. Fuqia moderne e Kinës duhet ta bëjë Amerikën akoma më të kujdesshme tani, argumenton ai. Z. Zhang vlerëson linjat telefonike të urgjencës dhe kodet e sjelljes të rënë dakord nga komandantët e ushtrisë dhe amerikanëve gjatë viteve. Por Kina dhe Amerika mbeten thelbësisht të ndarë se si të shmangen aksidentet, pranon ai. Plani thekson “sigurinë kombëtare”, që do të thotë se Amerika duhet të ndalojë së afruari Kinës. Amerikanët theksojnë “sigurinë”, që do të thotë sjellje e matur gjatë takimeve të ngushta.

Ndërkohë, pilotët kinezë po bëhen më agresivë. Që nga viti 2021, aeroplanët amerikanë dhe aleatët e vëzhgimit kanë regjistruar shumë aeroplanë të afërt me aeroplanë, disa, siç thuhet, brenda 100 këmbëve (30 metra). Kur ankesat paraqiten, përgjigja e Kinës është: qëndroni larg. Po afrohet një fatkeqësi. Zgjidhja e tij do të jetë shumë më e vështirë herën tjetër./ The Economist

Përgatiti për Zoom.al-Armand Kullau